آشنایی با اصول ایمنی و مفاهیم بنیادی در آزمایشگاه آب و فاضلاب
برای ورود به یک آزمایشگاه شیمی، سه موضوع و مولفه مهم کاربردی زیر باید مد نظر قرار گیرد:
الف- آشنایی با اصول ایمنی (بایدها و نبایدهای آزمایشگاه)
ب- آشنایی با مفاهیم اولیه و بنیادی آزمایشگاه، محلول ها، نحوه ساخت انواع محلول ها
ج- آشنایی کامل با ابزارها، وسایل شیشه ای و تجهیزات آزمایشگاه
نکات ایمنی
رعایت نکات ایمنی در کار آزمایشگاهی آگاهی از خطرات بالقوه و طرز برخورد با خطرات است. ایمنی یک مسئولیت همگانی بوده و نیازمند همکاری کامل همه افراد در آزمایشگاه می باشد. این همکاری به این معنی است که هر فرد باید روش ها و احتیاطات لازمه ایمنی را در نظر داشته باشد.
- کلیه دستورالعمل ها را رعایت کند.
- به محل کلیه تجهیزات ایمنی و طرز کار آنها از قبیل: وسایل اطفاء حریق، دوش های آب، درب های خروجی، محل های مخصوص شستشوی چشم و پتوهای مخصوص آتشنشانی آشنا باشد.
- اطمینان حاصل کند که تجهیزات ایمنی به آسانی قابل دسترسی و استفاده باشد.
- پیش از قبول هر نوع کار آزمایشگاهی به احتیاط های لازم و روش های کار در شرایط اضطراری توجه داشته باشد.
- قبل از شروع هر آزمایش، خطرات بالقوه موجود در مراحل آزمایش را بشناسد.
بسیاری از حوادث، ناشی از عدم تمرکز و عدم پیروی از دستورالعمل های موجود است. هنگام کار:
- از آنچه پیرامونتان می گذرد آگاه باشید، چرا که ممکن است قربانی اشتباهات دیگران شوید.
- هرگز در دادن تذکر به شخصی که با انجام آزمایش ناصحیح و عدم رعایت مقررات، ایمنی را به مخاطره می اندازد، تأمل و درنگ نکنید.
- به افرادی که وجودشان در انجام آزمایش ها غیر ضروری است، اجازه حضور ندهید. ملاقات های شخصی در آزمایشگاه موجب وقفه در انجام کار شده و می تواند خطرناک باشد.
- ایجاد تغییرات خود سرانه در آزمایش ها، از قبیل تغییر در مقدار مواد مصرفی در واکنش ممکن است خطرناک باشد.
- هرگز یک واکنش شیمیایی را که در حال پیشرفت است، از نظر دور ندارید.
- در آزمایشگاه ندوید. یکدیگر را هل ندهید. مراقب برگشت ناگهانی و یا تغییر مسیر دیگران باشید.
- اگر در حال حمل وسایل و مواد شیمیایی زمین خوردید، سعی کنید از تماس آنها با خود و دیگران جلوگیری کنید.
- جهت جلوگیری از خطرات احتمالی، کشوها و کابینت ها را بسته نگهدارید و راهروها را از وسایلی همچون صندلی، جعبه و ظروف اضافی خالی کنید.
- با جمع کردن قطعات یخ، درپوش های شیشه ای و اشیاء کوچک از کف اتاق و نیز با خشک کردن نقاط خیس از خطر لغزش جلوگیری کنید.
- از نگهداری مواد غذایی در مجاورت مواد شیمایی در یخچال های ویژه نگهداری مواد شیمیایی خودداری کنید.
هر چند تعداد قوانین و اصول موجود، درمورد کار در آزمایشگاه های شیمی و شیمی محیط و میکروبیولوژی محدود است، ولی تمامی این اصول بایستی با جدیت رعایت شود و عدم رعایت مقررات می تواند منجر به صدمات و خسارت های جبران ناپذیر برای پرسنل و دانشجویان گردد و تبعات ناگواری به همراه داشته باشد.
موارد مشروحه زیر قوانین پیشنهادی درمورد دانشجویان، کارشناسان و تکنسین های تمامی آزمایشگاه ها می باشد:
۱) هرگز در آزمایشگاه به تنهایی کار نکنید، حداقل بایستی بتوانید در صورت نیاز به راحتی با شخص دیگری تماس حاصل کنید. همیشه حضور خود را در آزمایشگاه با شخص دیگری در میان بگذارید.
۲) جعبه کمک های اولیه را در محلی که به راحتی قابل دسترسی باشد قرار دهید.
۳) شماره تلفن خدمات پزشکی، آمبولانس و آتش نشانی را در اختیار داشته باشید.
۴) استفاده از دخانیات در محیط آزمایشگاه مطلقاً ممنوع است.
۵) شوخی و حرکات نابجا در محیط آزمایشگاه خطرناک بوده و طعاً ممنوع می باشد.
۶) از محیط آزمایشگاه جهت صرف غذا و مایعات نبایستی استفاده شود.
۷) داشتن موهای بلند و لباس های گشاد در محیط آزمایشگاه می تواند خطرساز باشد.
۸) همیشه از کفش های مناسب استفاده نمایید، جنس کف کفش ها باید از نوع لاستیک یا عایق بوده و نسبت به جذب آب و مایعات مقاوم باشد.
۹) کلیه ظروف شیشه ای لب پریده و ترک دار را در ظروف مخصوصی جهت دور انداختن یا تعمیر قرار دهید. از ریختن اینگونه ظروف به داخل ظرف زباله خودداری کنید.
۱۰) هرگز سعی نکنید دستگاهی را که با آن آشنایی ندارید راه اندازی کنید.
۱۱) افرادی که با نحوه استفاده و نگهداری دستگاه اتوکلاو آشنایی ندارند، نمی بایست از این دستگاه استفاده کنند. (دانشجویان باید چندین مرتبه در حضور مسئول آزمایشگاه با این دستگاه کار کنند و بعد از تایید کارشناس آزمایشگاه، به تنهایی هم می توانند از آن استفاده کنند.).
توجه: کلا این موضوع درباره تمامی دستگاه های الکترونیکی در آزمایشگاه ها صدق می کند. (صرف اینکه دانشجویان دستورالعمل یک دستگاه را از حفظ باشند؛ دلیل کافی برای کار با آن دستگاه نیست. بلکه باید در حضور کارشناس یا سوپروایزر آزمایشگاه چندین مرتبه دستگاه مفروض را راه اندازی کنند و پس از تایید مسئول آزمایشگاه، آن وقت به تنهایی هم می تواند با آن کار کند.)
۱۲) وسایل الکتریکی باید دارای اتصال به زمین باشند.
۱۳) اجاق های برقی را همیشه داغ فرض کنید. هنگامی که از آنها استفاده نمی کنیئ، آنها را خاموش کنید.
۱۴) با مطالعه دستور کار، از ابزار و تجهیزات آزمایشگاهی استفاده کنید.
۱۵) هنگام حمل محلول ها یا ابزار داغ، از دستکش های محافظ و یا گیره استفاده نمایید.
۱۶) حفاظت از چشم ها در تمام اوقات کار در آزمایشگاه و هنگام کار با مواد شیمیایی ضروری است.
۱۷) از انجام آزمایشات غیر مجاز بایستی پرهیز شود.
۱۸) روی کلیه ظروف حاوی محلول های آزمایشگاه برچسب بزنید؛ برچسب ها باید همراه با توضیحات و اخطارهای احتمالی مورد لزوم باشند.
۱۹) تنها هنگامی با مواد کار کنید که اطلاعات کافی درمورد قابلیت اشتعال، نوع واکنش و درجه خورندگی و سمیت آنها داشته باشید.
۲۰) هرگز از مکش با دهان برای کشیدن مایعات به داخل پیپت و یا هر ظرف دیگری استفاده نکنید.
۲۱) هنگام رقیق سازی اسید بوسیله آب، همواره اسید را آهسته و با همزدن مداوم به آب اضافه کنید.
۲۲) از ریختن مواد آلی فرار و یا جیوه به داخل مجرای فاضلاب خودداری کنید.
۲۳) محلول های اسیدی و قلیایی که قصد دور ریختن آنها را دارید، با حجم های زیاد از آب رقیق کرده و سپس در مجرای فاضلاب بریزید.
۲۴) نمونه های باکتریولوژیکی یا سمی نباید در دسترس افراد دیگر قرار بگیرد.
۲۵) خط مشی مناسب جهت گزارش حوادث تدوین و با استفاده از فرم مناسب حوادث گزارش شود.
۲۶) در صورت کار طولانی در آزمایشگاه، آزمایشات دوره ای پزشکی برای دانشجویان و پرسنل آزمایشگاه انجام شود.
۲۷) در پایان هر روز، مدت زمانی را به نظافت اختصاص دهید. پیش از آنکه ظروف شیشه ای را جهت نظافت کنار بگذارید، همه آنها را خالی کرده و با آب بشویید.
۲۸) پیش از ترک آزمایشگاه:
الف- کلیه سیستم ها از قبیل: شیرهای آب و گاز را ببندید. چراغ ها، دستگاه های مکنده را خاموش نمایید.
ب- سیستم تهویه را هنگام ورود به آزمایشگاه و در هنگام انجام آزمایشات روشن کرده و قبل از خروج خاموش نمایید.
ج- کلیه چراغ های آزمایشگاه را خاموش کنید.
د- درب ورودی آزمایشگاه و دفتر کار را قفل کنید.
مفاهیم بنیادی
محلول: مخلوط همگن را محلول می گویند.
محلول از ۲ جزء تشکیل می شود: ۱- جزء حل شوده؛ ۲- جزء حلال
غلظت: گرم یا میلی گرم جسم (جزء) حل شده در حلال یا محلول
محلول رقیق: یک اصطلاح نسبی است: غلظت جسم حل شده در محلول کم است.
محلول غلیظ: غلظت جسم حل شده در محلول زیاد است. (این مورد هم نسبی است.)
محلول اشباع: محلولی که دارای مقدار کافی از جسم حل شده در فشار، حجم و دمای معین (آزمایشگاه) است.
محلول فوق اشباع: با تغییر شرایط STP، مقدار جسم حل شده در آن بیشتر از محلول اشباع است (مثل حرارت دادن به سیستم و …. ).
محلول مولار: تعداد مول ها (یا مولکول گرم های) ماده حل شده در یک لیتر محلول.
محلول نرمال: تعداد اکی والان گرم های ماده حل شونده در یک لیتر محلول
اکی والان گرم: جرم مولکولی ماده تقسیم بر ظرفیت آن
محلول مولال: تعداد مول ها (یا مولکول گرم های) ماده حل شده در یک کیلوگرم از محلول.
اسید: بطور معمول، آزاد کننده پروتون (+H) به محیط واکنش مثل HCL
باز: دریافت کننده پروتون (+H) از محیط واکنش / آزاد کننده هیدروکسیل (–OH) به محیط واکنش مثل NaOH
مشخصات منبع مورد استفاده:
نام کتاب: دستور کار آزمایشگاه شیمی و میکروبیولوژی آب و فاضلاب
مؤلفان: مهندس اعظم نادعلی و مهندس منوچهر امامیان
ناشر: انتشارات آوای قلم
نوبت چاپ: اول
تاریخ نشر: ۱۳۹۴
صفحات مورد استفاده: ۱۰ تا ۱۴ (فصل اول)