• مقالات علمی
• آخرین بروزرسانی: 21 مهر 1394

[tabs style=”h1″ ]
[tab title=”مشخصات نویسنده” icon=”momizat-icon-pencil2″ ]

[/tab]
[/tabs]

اهداف آموزشی:

• بررسی عوامل موثر بر تولید زباله و شناخت مواد زائدجامد.
• معرفی روشهای موثر برکاهش حجم و مقدار زباله تولیدی
• معرفی ارزش اقتصادی کاهش تولید زباله

 [tabs style=”h1″ ]
[tab title=”خلاصه مقاله” icon=”momizat-icon-pencil2″ ] همواره مواد زائد جامد به عنوان یکی از آلاینده های اصلی محیط زیست مورد توجه بوده و با توجه به افزایش رو به رشد جمعیت و تولید بیشتر و متنوعتر زباله ها، مدیریت مواد زائد، از اهمیت خاصی برخوردار است . با توجه به اختصاص بودجه های کلان برای اجرای برنامه های مدیریت مواد زائد جامد در مراحل تولید، نگهداری، جمع آوری، حمل و نقل، دفع نهایی و اهمیت حفظ محیط زیست از اثرات مخرب زباله ها بویژه زباله های عفونی و خطرناک، ضرورت بررسی دقیق نحوه استفاده از بودجه های مذکور توسط مهندسین و اهل فن وجود دارد و همیشه سعی بر استفاده بهینه از امکانات، تجهیزات و بودجه در قالب طرحهای مهندسی و اقتصادی می باشد. برای رسیدن به این هدفها توجه به مسئله بازیافت در محل تولید توسط تولید کنندگان زباله و اجرای برنامه هایی که منجر به کاهش تولید زباله می شود از جایگاه و اولویت اصلی برخوردار می باشد.

امروزه در سطح جهان مدیریت مواد زائد جامد بدون توجه به این دو مسئله اساسی مطمئناً مدیریت موفق و کاملی نخواهد بود . به همین دلیل لازم است در کلیه طرحها و برنامه های مربوط به کنترل مواد زائد، دو مسئله بازیافت و کاهش تولید زباله مورد توجه قرار گیرد . موفقیت و رسیدن به اهداف مذکور در برنامه های مدیریت مواد زائد جامد بیشتر مستلزم اطلاع رسانی و آگاهی سازی جامعه نسبت به اهمیت و ارزش بهداشتی و اقتصادی این گونه طرح هاست تا بتوانیم با جلب مشارکت و رضایتمندی آحاد جامعه، آن برنامه ها را هر چه بهتر به مرحله اجرا بگذاریم. در این مقاله سعی شده در بحث مدیریت مواد زائد جامد، موضوع کاهش تولید زباله مورد توجه قرار گیرد . برای موفقیت در این رابطه ابتدا شناخت دقیق از زباله تولیدی ضروری است تا بتوانیم طرحهای مناسب و لازم را برای کاهش تولید زباله از طرق ایجاد تحول در فعالیت های بهره برداری، تغییر در نوع مواد اولیه و تغییر تولیدات و … به اجرا بگذاریم. در ادامه هم ارزش اقتصادی بازیافت و کاهش تولید زباله مورد بررسی قرار می گیرد.[/tab]
[/tabs] 

[restrict level=1]

 مقدمه:

مواد زائد جامد به عنوان یکی ازآلاینده های اصلی محیط زیست،همراه با توسعه شهر نشینی وافزایش جمعیت،بیش ازپیش بر تنوع و مقدار آن افزوده شده است و ادامه روند فعلی تولید زائدات تا سال ۲۰۲۵ آنرا به میزان ۵-۴ برابر مقدار فعلی می رساند. در نتیجه توجه خاص به مسئله مدیریت مواد زائد جامد واتخاذ روشها و مدیریتی که کاهش تولید زباله را در پی داشته باشد ضروری و اجتناب ناپذیر واز جایگاه و اولویت خاصی در زندگی انسان برخورداراست، به نحوی که با اعمال مدیریت صحیح درمراحل مختلف تولید، نگهداری،حمل و نقل ودفع نهائی زباله ها، سلامتی محیط زیست و انسان حفظ وتامین شود و برای رسیدن به این هدف اساسی و مهم، اتخاذ سیاست های پیشگیرانه (Pollution Prevention) و به حداقل رساندن اثرات سوء مواد زائد و پیشگیری ازآلودگی آب، خاک، هوا، پیشگیری از تخریب چشم اندازهای طبیعی، پیشگیری ازانتقال بیماریها و در نهایت پیشگیری از رشد و تولید حشرات و جوندگان، ضروری است.

اعمال مدیریت مستمر مواد زائد جامد در مراحل مختلف تولید تا دفع نهائی ضروری است.درمرحله تولید زباله، توجه به مسئله جداسازی در محل تولید و تولید کمتر زباله، در مرحله نگهداری در محل تولید، توجه به مسئله روش نگهداری و محل نگهداری و زمان تحویل زباله، در مرحله جمع آوری و حمل و نقل توجه به بهترین روش جمع آوری با کمترین هزینه با انتخاب امکانات و تجهیزات و مسیرهای مناسب و نیروی انسانی مناسب و کارآمد ودرآخرین مرحله یعنی مرحله دفع نهائی با توجه به آنالیز زباله، می بایست روش مناسبی اعم از بازیافت، تولید کمپوست، سوزاندن، دفن و یا روش دیگری اعمال گردد.

در مراحل مختلف مدیریت مواد زائد، توجه به اولین مرحله مدیریت زائدات یعنی مرحله تولید از اهمیت بالایی برخوردار است و تولید کمتر زائدات درواقع،بهترین و سالمترین روش کنترلی است که امروزه در سطح جهانی بویژه در کشورهای توسعه یافته، در طرحهای جامع مدیریت زباله، بیش بینی شده و برنامه های کاملی برای تولید زباله کمتر طراحی و به اجرا گذاشته شده است. با توجه به اهمیت مدیریت زباله درمرحله تولید، در این مقاله آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

• شناخت مواد زائد:

در مدیریت مواد زائد با هدف کاهش تولید زباله، وجود اطلاعات اولیه، بسیار ارزشمند و ضروری است و مسیر درست مدیریت مواد زائد جامد را مشخص می نماید.

قبل از اعمال هر گونه مدیریتی، شناخت دقیق عوامل موثر بر تولید زباله در هر منطقه ای ضروری است تا برنامه های پیش بینی شده دقیق و قابل اجرا باشند.

در ابتدا می بایست شناخت کافی از آداب و سنن و فرهنگ مردم و وضعیت فرهنگی و اجتماعی و وضعیت جمعیتی شامل تعداد جمعیت، بعد خانوار، تعداد خانوار، وضعیت تراکم جمعیت در منطقه مورد مطالعه، داشته باشیم و بعد از آن میتوان با انجام نمونه برداری از زباله به روشهای استاندارد موجود، اطلاعات مربوط به زباله های تولیدی شامل چگالی زباله،مقدارو ترکیب زباله، درصد اجزا تشکیل دهنده زباله، ارزش اقتصادی هر کدام از آنها، سرانه زباله تولیدی و هزینه انجام شده مربوط به هر کیلوگرم زباله در برنامه های فعلی، درصد رطوبت زباله، تغییرات مقدارو نوع زباله تولیدی در هر فصل سال متناسب با تغییرات آب و هوا و موقعیت جغرافیایی و احتمالاً میزان بازیافت های فعلی از زباله را بدست آورد، تا توان بالقوه حداقل سازی تولید زباله با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرد. نوع قوانین و مقررات جاری و ضوابط شهری منطقه ای و نوع نگرشها و همکاریهای مردمی نیز تاثیر زیادی روی اطلاعات جمع آوری شده دارند و به همین دلیل لازم است آنها را بخوبی قبل از شروع مرحله نمونه برداری شناسایی کرد تا از نحوه و میزان اثر آنها اطلاع کافی حاصل شود. سازمان جهانی بهداشت در گزارشی بیان کرده که هر چه درآمد مردم بیشتر می شود، مواد آلی زباله آنها که جز فساد پذیر زباله است کمتر می شود.

در نتیجه با شناخت ترکیب و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی زباله های تولیدی میتوان برنامه های بهتری برای کاهش تولید زباله طراحی و به مردم معرفی نمود. با توجه به اینکه موفقیت اصلی این گونه طرحها در گروه جلب مشارکت مردمی است برای رسیدن به این هدف،آگاه سازی مردم از فواید و اثرات مطلوب طرح لازم و ضروری است. مردم همواره در حد آگاهی و اطلاعات خود با اینگونه طرحها همکاری می نمایند و ما بعد از آگاه سازی مردم می توانیم از آنها انتظار همکاری داشته باشیم و بر اساس قوانین و مقررات، تشویقات و احتمالاً تنبیهات مناسبی را جهت اجرای برنامه های اعلام شده و حذف الگوهای غلط قبلی اعمال نمائیم. در پایان این قسمت یادآوری می شود که سرانه و ترکیب و اطلاعات زباله ثابت نمی ماند و هر ده سال یکبار بدلیل تغییر سبک زندگی و نوع بسته بندی مواد و تغییر نوع سوخت و انرژی مصرفی، باید بازنگری شود.

• کاهش تولید زباله:

هر گونه فعالیتی که باعث کاهش یا حذف تولید مواد زائد در منبع تولید شود، کاهش تولید زباله گویند. اینگونه فعالیتها با هدف حفظ و رعایت اصول مهندسی بهداشت محیط و جلوگیری از آلودگی محیط زیست و در واقع طراحی صحیح محیط و طرح یک سیکل و سبک زندگی به نحو شایسته همراه با توجه خاص به توسعه پایدار و حفظ محیط زیست انجام می شود و در یک مفهوم کلی، مهندسی سبز است.

یکی از مهمترین موضوعات مورد بحث در مدیریت موادزائد جامدکه منجر به کاهش تولید زباله می شود، مسئله بازیافت در محل تولید بویژه بازیافت و جداسازی موادز ائد خطرناک به عنوان یک اقدام پیشگیرانه، به منظور کاستن از میزان خطرناکی زباله ها تولیدی است تا آنچه برای دفع نهائی می ماند تهدید کننده بهداشت عمومی وسلامتی مردم نباشد. امروزه مسئله بازیافت زباله ها به عنوان طلای کثیف در جهان تا حدگسترده ایی مورد توجه قرار گرفته است که نتیجه آن ایجاد قوانین صریح تر و ضوابط و دستور العمل های بهداشتی اقتصادی در خصوص مواد زائد است تا بازیافت از زائدات در محل تولید کنترل شده و بهداشتی انجام شود.

کاهش تولید زباله در بخش خانگی و صنایع از اولویت و اهمیت خاصی برخوردار است و بویژه مدیران صنایع توجه زیادی نسبت به این مسئله دارند و روشهایی که منجر به کاهش تولید زباله ودر واقع کاهش هزینه های انجام شده می شود، مورد استقبال آنها قرار می گیرند.علاوه بر کاهش تولید،کاهش حجم زباله های تولیدی برای مثال از طریق خرد کردن وخمیر کردن کاغذها ،فشردن،سوزاندن دردستگاه زباله سوز ویا در محوطه باز وجداسازی بخش فساد پذیرزباله برای تولید کمپوست نیز امکان پذیر است. مجموعه فعالیت هایی که منجر به کاهش تولید می شوند از طرق ذیل انجام پذیر هستند:

• تغییر در فعالیت های بهره برداری
• تغییر تکنولوژی
• تغییر در ورودیهای مواد خام
• تغییر در تولیدات.

۱- تغییر در فعالیت های بهره برداری:

برای تغییر دادن و بهینه کردن فعالیت های بهره برداری لازم است برنامه های کاهش تولید و کاهش حجم زباله همواره وجود داشته باشد و مورد پیگیری قرار گیرد و مجموعه فعالیت های مدیریت و پرسنل در راستای برنامه های کاهش تولید زباله باشد واهمیت وکنترل آن فعالیتها، بیشتر طبق برنامه، مورد توجه قرار گیرد چون عدم توجه به این مسئله و هماهنگ نبودن سیستم مدیریت با برنامه های کاهش تولید زباله سبب رها شدن طرح و اتلاف بیشتر امکانات و تجهیزات و بودجه مربوط به طرح می شود.

انتخاب مواد اولیه مناسب و جداسازی انواع زباله ها در محل تولید، و فشردن آنها در مواردی که ممکن باشد، نیز نقش موثری در کمک به اجرای برنامه می نماید. جلوگیری از انتشاروپخش آلاینده ها در محیط زیست که آلودگی آب و خاک و هوا را در پی دارد ومحدود کردن جابجایی و حمل و نقل آنها، با کنترل نقطه ایی آلاینده ها وزائدات وجلوگیری ازاختلاط زباله های شیمیایی وبیولوژیکی و رادیواکتیو در مرحله تولید و در نهایت دفع سریع آنها با حداقل اختلاط وجابجایی نقش موثری در موفقیت برنامه های کاهش تولید زباله از طریق تغییر و بهینه کردن فعالیت های بهره برداری خواهد داشت.

• تغییر تکنولوژیها:

تکنولوژی تولید در صنایع، باید به گونه ای تغییر کند که آلاینده کمتری تولید شود و تجهیزات مورد استفاده از راندمان بالاتری برخوردار باشند. بهینه کردن شرایط بهره برداری از تجهیزات مثل ایجاد تغییر در دما، فشار، زمان ماندها، نوع و میزان جریان و اتوماتیک کردن سیستم ها می تواند نقش موثری در کاهش زائدات داشته باشد.

• تغییر در مواد اصلی یا ورودیهای مواد خام:

۱- تغییر در مواد اولیه

استفاده از مواد اولیه کمتر در فرایند های ساخت و بسته بندی یک محصول، بنحوی که مواد خام اولیه دارای عمر مفید لازم در زمان مصرف باشد، سبب می شودکه آن مواد دارای راندمان ۱۰۰% مورد انتظار باشند.از طرفی حذف ذخیره سازی مواد اولیه برای جلوگیری از پرت و ایجاد ضایعات در صنایع از اهمیت بالایی برخوردار است.خرید مواد اولیه مورد نیاز، به اندازه مصرف نیز نقش موثری در رسیدن به این هدف دارد.برای این منظور استفاده از مواد اولیه با کیفیت بهتر، تعویض مواد و جایگزین کردن مواد بهتر وبی خطرو یا کم خطربجای مواد خطرناک و مصرف مواد و اقلام انباری قبل از انقضای تاریخ مصرف آنها، حداقل ممکن مصرف کردن مواد اولیه مورد نیاز و افزایش عمر مفید محصولات تولیدی، نقش موثری در کاهش تولید مواد زائد جامد بر عهده دارند.

در استفاده بهینه از مواد دو اصطلاح use ، reuse کاربرد دارند که اولی وقتی کاربرد دارد که مواد بعد از بازیافت به فرایند اصلی به عنوان یک ماده اصلی برگشت داده می شود مثل استفاده دوباره از شیشه های نوشابه و reuseبه معنی برگشت مواد به فرایند دیگری به عنوان یک ورودی است مثل کاغذها و پلاستیکهایی که یک بار مصرف شده اند و کاغذهای بازیافت شده در تولید کارتن مورد استفاده واقع می شوند.

انتخاب نوع مواد خامی که در تولید بعضی محصولات در صنایع استفاده می شوند با توجه به انواع آلاینده هایی که تولید می کنند بسیار حائز اهمیت هستند. کاربرد بعضی مواد به عنوان موادتشکیل دهنده تولیدات و یا به عنوان تولید کننده انرژی می تواند منجر به تولید انواع آلاینده های محیط زیست از قبیل هوای آلوده، فاضلاب، مواد زائد معمولی و انواع خطرناک، لجن و سایر آلاینده شوند. لذا همیشه سعی بر این است که مواد خام اولیه ای استفاده شوند که برای بکارگیری آنها انرژی کمتری مصرف شود و خود آنها آلودگی کمتری تولید کنند. از طرفی بهتر است از منابع انرژی که کمترین آلوده کنندگی را برای محیط زیست دارند و به عنوان منبع انرژی پاک می شناسیم استفاده کنیم. با توجه به اینکه مواد خام مورد استفاده در فرایندهای تولید در صنایع همواره مقداری به عنوان تلفات همراه فاضلاب، زباله، هوای آلوده… وجود دارند توجه به انتخاب مواد مناسب و مقدار مصرف آن بسیار مهم است.

         مقدار تلف شده + مقدار بکار رفته در تولیدات = مقدار مواد خام مصرفی

یا تبدیل شده به مواد زائد.

باید همواره موادی را انتخاب نمائیم که در طول زمان مشخصی مثلاً یک مرحله تولید کمترین آلودگی و پرت و بیشترین راندمان را داشته باشد تا آسیب کمتری به محیط زیست وارد نماید و از طرفی باید تلاش شود در فراینده های تولید، کاربرد مواداولیه خطرناک حذف و یا به حداقل ممکن برسد.

• تغییردر تولیدات:

تغییرات تولید از طریق جایگزین کردن تولیدات بهتر، وکنترل دائم فرایند وترکیب تولید، بر اساس برنامه های کاهش تولید زباله می تواند موفق عمل نماید و با افزایش عمر مفید محصولات تولیدی و یا کاهش مقدار مواد مصرفی در بسته بندی جهت ارسال محصول به بازار و یا بکارگیری موادی که قابل بازیافت باشند می توان نقش موثری در کاهش تولید زائدات ایفا نمود.

ارزیابی اقتصادی کاهش تولید زباله:

ارزش اقتصادی زباله،یک عامل مهم و شاخص قابل توجه در ارزیابی بازِیافت از زباله است گر چه ارزشهای بهداشتی و فواید سیاسی اجتماعی هم در پی دارد.با کاهش حجم و مقدار زباله تولیدی و انجام بازیافت از زباله ها در محل تولید، هزینه های مربوط به تامین و آموزش و بکارگیری نیروی انسانی مورد نیاز در مراحل مختلف کاهش می یابد و شاهد کاهش و جبران هزینه های تجهیزاتی و بهره برداری و نگهداری از طرق ذیل نیز خواهیم بود:

– کاهش هزینه های ذخیره سازی، جداسازی، جمع آوری، حمل و نقل و تصفیه و دفع نهائی مواد زائد و در واقع استفاده بهینه از بودجه های موجود که معمولاً بسیار محدود هستند.

– استفاده بهینه از مواد خام با هزینه کمتر

– تولید با کیفیت بالا تر و هزینه کمتر

– کاهش هزینه ها و مشکلات مربوط به بیمه نیروی انسانی و تجهیزات

• ارزش افزوده مواد بازیافت شده با استفاده مجدد از آنها که جبران کننده بخش قابل توجهی از هزینه ها می باشد.
• تامین امکانات و تجهیزات مناسب برای اجرای برنامه های مربوط به مدیریت مواد زائد با بهره گیری مناسب از بودجه تخصیص داده شده.

– کاهش زمان صرف شده برای جمع آوری وحمل و نقل مواد زائد و استفاده بهتر از زمان

– با توجه به اینکه کاربرد روش دفن بهداشتی به عنوان آخرین روش دفع نهائی زائدات لازم الاجرا و ضروری است کاهش تولید مقدار وحجم زباله، سبب افزایش بهره برداری از زمین برای دفن زباله و حفظ آن برای نسل های آینده می شود.

– ارتقا ایمنی و سلامتی و دفع آلودگی کمتر به محیط زیست و در واقع حفظ محیط زیست با مصرف کمتر مواد اولیه و تولید آلاینده های کمتر.

– کاهش هزینه های پاکسازی و رفع آلودگی از محیط زیست

– کاهش هزینه های سربار و ایجاد درآمد و اشتغال با بازیافت مواد.

– کنترل روزانه و دائم مواد زائد تولید شده و اعمال مدیریت و کنترل دقیق تر بر مواد زائد.

– صرفه جوئی در مصرف انرژی و حتی تولید انرژی از طریق سوزاندن زباله ها و یا تولید بیوگاز و استفاده از انرژی حرارتی تولید شده.

• ایجاد انگیزه بیشتر برای تولید کنندگان زباله که زباله کمتری تولید کنند.در صورتی که مجبور به پرداخت هزینه های فوق برای دفع نهائی زباله های خود باشند بخصوص در کارخانجات و صنایع.

               – کاهش احتمال ایجاد مزاحمت و بحران های امنیتی ناشی از مدیریت غلط مواد زائد جامد برای جامعه و جلب توجه و رضایت مندی مردم از کاهش هزینه ها و اجرای دقیق و منظم برنامه های مدیریت مواد زائد.

نتیجه نهائی و نکات آموزشی:

همواره استفاده ناقص و نامناسب از منابع اولیه بدون توجه به میزان خطر و تهدیدی که به دلیل ایجاد آلودگی برای سلامتی محیط زیست و مردم دارند، سبب تولید زباله بیشتری میشود و با توجه به ارزش و اهمیت اقتصادی و بهداشتی زباله ها، اعمال مدیریت مواد زائد جامد با تاکید بر کاهش مقدار و حجم تولید زباله، از طریق اجرای برنامه های مخصوص کاهش تولید زباله ها و انجام بازیافت و استفاده بهینه از منابع انرژی ضروری است. باید تمام موادی که قرار است بنحوی به محیط زیست دفع شوند ابتدا درمحل تولید بازیافت شده وسپس برای دفع نهائی باقی مانده آن اقدام شود. اب انجام این فعالیت ها هدف اصلی کاهش مقدار حجم زباله های تولیدی و در ؟؟؟؟؟ کاهش هزینه های مربوط به مدیریت- جمع آوری و دفع نهائی مواد زائد جامد دست یافتنی می شود.

سوالات :

• روشهای مناسب کاهش تولید زباله را توضیح دهید؟
• کاهش تولید زباله از نظر اقتصادی چه محاسنی در پی دارد؟
• بهتری مرحله بازیافت زباله را معرفی نمائید؟
• قبل از ارائه یک طرح مناسب برای کاهش تولید زباله انجام چه اقداماتی ضروری است؟

منابع:

۱)A.Pruss and etal.       (WHO)

Safe Management Of Waste From Health Care Activities.  

۲- جرج چوبانو گلوس و همکاران             مدیریت مواد زائد جامد   جلد سوم     ترجمه   دکتر محمد علی عبدلی   سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران ۱۳۷۱

۳- جلال شایگان             تکنیکهای کاهش ضایعات خطرناک در صنایع

مجموعه مقالات اولین سمینار بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران ۱۳۷۱

۳) WTEC WORKSHOP ON Environmentally Benign   Manufacturing                 (EBM) Technologies ( july2000)8

• دکتر محمود راسری و همکاران مدیریت مواد زائد خطرناک انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست ۱۳۷۶

۵) J. H. CLORK (1995)

H CHEMIStry of waste Minimization

Black Academic Propessional.

۶) Michad D. Lagrey and etal (????)

Hazardo? Wate manayent- Mcgrow- Hill

[/restrict]