ایمنی در آزمایشگاه های میکروبی
[tabs style=”h1″ ]
[tab title=”مشخصات نویسندگان” icon=”momizat-icon-pencil2″ ]
| دکتر حسین معصوم بیگی | استادیار گروه مهندسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) |
| دکتر عباس رضایی | دانشیار گروه بهداشت محیط و حرفه ای دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تربیت مدرس |
[/tab]
[/tabs]
اهداف :
۱- آشنایی مخاطبین با اهمیت ایمنی در آزمایشگاه های میکروبی.
۲- آشنایی مخاطبین با سطوح ایمنی درآزمایشگاه های بیولوژیک واصول ایمنی کاردراین مراکز.
۳- آشنائی مخاطبین با ضرورت استفاده از قوانین بهداشتی کار با عوامل بیولوژیک خطرناک.
۴- آشنائی مخاطبین با ضرورت استفاده از هودهای بیولوژیک در آزمایشگاه های میکروبی.
[tabs style=”h1″ ]
[tab title=”خلاصه مقاله” icon=”momizat-icon-pencil2″ ]طی دو دهه گذشته تحقیقات بیولوژیک در حد قابل توجهی توسعه یافته است. در حالی که ممکن است هنگام اجرای بسیاری از اینگونه تحقیقات، اصول حفاظتی و ایمنی لازم رعایت نشود و سلامتی پرسنل و محققینی که مشغول انجام اینگونه فعالیت ها هستند، به خطر می افتد. لازم است ، رهنمودهای حفاظتی و ایمنی کار در آزمایشگاه ها مرتب برای محققین، دانشمندان وکارشناسان و پرسنل شاغل در آزمایشگاه های بیولوژیک یادآوری و اجرای دقیق آنها توسط مسئولین ایمنی نظارت شود. اولین مرحله در توسعه و تحقیقات بیولوژیک توجه خاص به مسائل حفاظت و ایمنی پرسنل و محیط کار آنهاست. برای این منظور تدوین قوانین و دستورالعمل ها و رهنمودهای مناسب و خاص ایمنی ضروری است تا خلاء ایمنی در وضع موجود، اصلاح شود. تشکیل کمیته ایمنی بیولوژیک در اینگونه مراکز تحقیقاتی یکی از ضروری ترین نیازهاست. چون بسیاری از این آزمایشگاه ها با ویروسها ، باکتریها و سایر اورگانیزمهایی کار می کنند، که بالقوه تهدیدی جدی برای سلامتی محققین و حتی مردم می باشند و امروزه زمان آن فرارسیده که انجام تحقیقات بیولوژیک مطابق استانداردهای بین المللی، ملی و منطقه ایی صورت گیرد.
از جمله مهمترین نکات ایمنی کار در آزمایشگاه های میکروبی، تعیین نحوه دسترسی افراد به آزمایشگاه، عدم انجام فعالیتهای متفرقه در آزمایشگاه، استفاده از تکنیکها و روشهای صحیح کار در آزمایشگاه های میکروبی، توجه به قوانین و استانداردهای ایمنی کار در آزمایشگاه ها، گندزدائی وسایل و محیط کار بعد از پایان هرکار، شستشوی به موقع و کافی دستها، توجه به ایمن سازی افراد شاغل، گذراندن دوره های آموزشی ضروری برای افراد شاغل در آزمایشگاه های میکروبی و وجود دستورالعمل ایمنی کار در آزمایشگاه و …می باشد. در این مقاله خطرات کار با عوامل بیولوژیک و رهنمودهای بهداشتی و ایمنی ضروری و مورد نیاز شاغلین در مراکز تحقیقات بیولوژیک متناسب با سطوح ایمنی بیولوژیک و نحوه توسعه ایمنی در اینگونه مراکز و روشهای سالم استفاده از عوامل بیولوژیک، نحوه صحیح کار با مواد بیولوژیک، خانه داری و نظافت آزمایشگاه ها در آزمایشگاهها مورد توجه قرارگرفته است.[/tab]
[/tabs]
[restrict level=1]
خطرات کار با عوامل بیولوژیک و مقررات بهداشتی
آزمایشگاه هایی که در آنها فعالیت های میکروبی انجام می شود از قبیل آزمایشگاه های تحقیقات میکروبی وکلینیکی، از جمله مکانهایی هستند که در آنها امکان انتقال عوامل بیولوژیک خطرناک وجود دارد. لذا وجود یک دستورالعمل و پروتکل و در واقع یک تشریفات حفاظتی خاص برای پیشگیری از بروز حوادث احتمالی ضروری است. در اغلب کشورها برای کسانی که بنحوی در این مراکز فعال هستند، قوانین و مقررات خاصی اعمال می شود و معمولاً یک طرح کنترل بررسی در معرض قرار گیری احتمالی پرسنل اجرا میشود. این طرح به گونه ای است که پرسنل را از آلودگی و عفونی شدن بویژه آلودگی به ویروس هپاتیت ب (HVB) و ویروس ایدز (HIV) حفاظت می نماید. حفاظت موثر در مقابل تمام عوامل عفونی مستلزم یک اقدامات کنترلی و حفاظتی قوی و قانونمند است. نکات ودستورالعمل های ایمنی باید به تعداد پرسنل و محققین شاغل درآزمایشگاه تهیه و در اختیار آنها قرارگیرد.
مطالعات انجام شده در خصوص عفونتهای قابل انتقال در آزمایشگاه ها نشان می دهد که اکثر این عفونتها ناشی از در معرض قرار گیری یا حوادث احتمالی نیستند، بلکه ناشی از حمل و نقل و جابجایی دستی متداول نمونه های بیماران و نمونه هایی که به نحوی با آن سرو کار دارند می باشد. عدم آگاهی و بی دقتی دو مورد از معمولترین علتهای حوادث آزمایشگاهی می باشند که معمولاً طی فرایند نمونه گیری و تهیه نمونه آئروسلهای عفونی، بوقوع می پیوندند و منشاء و علت اکثر عفونتهای آزمایشگاهی می شوند. برای کاهش و به حداقل رساندن در معرض قرار گیری با عوامل بیولوژیکی، و کاهش حوادث آزمایشگاهی می بایست فعالیت های آزمایشگاهی بخوبی طراحی، برنامه ریزی و اجرا شود. به گونه ایی که رعایت نکات ایمنی برای تمام افراد در هر زمان الگوی کاری آنها قرار گیرد. با این کار می توان، ازعدم انتقال و پراکندگی عوامل بیولوژیک و بیماریزا مطمئن شد. در تمام شرایط رعایت قوانین و مقررات و آئین نامه های محلی و منطقه ای و ملی در هر مرکزی از ضروریات و نیازهای اولیه است(۱).
قوانین بهداشتی کار با عوامل بیولوژیک خطرناک، به منظورحفاظت پرسنل در مقابل خطراتی است که ممکن است سلامتی آنها را در اثر کار با عوامل بیولوژیک تهدید کند. قوانین در واقع جنبه حمایتی برای افراد و محیط زیست دارند. بخصوص در مواردی که با میکرارگانیزمهای مهندسی ژنتیک شده کار می شود، رعایت ضوابط و قوانین برای جلوگیری از نشت آنها به محیط زیست ضروری است(۲).
سطوح ایمنی در آزمایشگاه های بیولوژیک
سطوح ایمنی بیولوژیک بطور خلاصه در جدول شماره یک ذکر و در ادامه بطور کامل تری بحث شده است(۲).
جدول شماره یک: سطوح ایمنی بیولوژیک
کاربرد |
ایمنی بیولوژیک سطح یک |
ایمنی بیولوژیک سطح دو |
ایمنی بیولوژیک سطح سه |
ایمنی بیولوژیک سطح چهار |
| نوع کاربرد | آزمایشگاههای آموزشی ثانویه تا حد دانشجویان لیسانس ، و کار روی عواملی که علت بیماری و تهدید جدی برای سلامتی پرسنل هستند. | مخصوص آزمایشگاههای کلینیکی، تشخیصی و آموزشی دانشگاه ها و تحقیقات اولیه کار با عواملی که اگر با پوست و یا از طریق مجاری گوارشی و یا مجاری تنفسی انسان تماس پیدا کنند، خطرناک بوده و از طریق هوا قابل انتقال نیستند. | مخصوص آزمایشگاه هائی است که، روی عوامل بیولوژیک قابل انتقال از طریق هوا و مجاری تنفس کار می کنند و ممکن است بطور جدی برای پرسنل تهدید کننده و کشنده باشند. | مخصوص تحقیق روی عوامل بیولوژیک خطرناک که تهدید جدی برای سلامتی انسان بوده، و بیماری های خطرناکی ایجاد می کنند. انتقال از طریق هوا بوسیله آئروسلها انجام می شود و معمولاً روش درمانی و یا واکسن خاصی برای مقابله با آنها در دسترسی نیست. |
درجه بندی آزمایشگاه ها از نظر ایمنی بیولوژیک، به چهار سطح یک الی چهار تقسیم می شود که توسط تعدادی از موسسات مانند موسسه استاندارد ملی امریکا(ANSI)، موسسه امریکاییASHRAE، CDC، موسسه ملی بهداشت(NIH) و DHHS بصورت قوانین ومقررات خاصی ارائه شده است. سطوح مختلف ایمنی در آزمایشگاه بوسیله بررسی میزان خطر ناشی از در معرض قرار گیری با انواع عوامل عفونی و درجات حفاظت افراد، حفاظت محیط و جامعه از آلودگی طراحی و تعیین می شوند(۲-۱۱).
ایمنی بیولوژیک سطح یک
این سطح از ایمنی برای فعالیت های مرتبط با عوامل ناشناخته ایی که علت بیماری در انسان می شوند و حداقل خطرات بالقوه را برای پرسنل آزمایشگاه و محیط دارند، مناسب است. نیازی به جداسازی ساختمان آنها از سایر قسمتهای ساختمان نیست و کارها براحتی روی میزهای معمولی باز با استفاده از دستورالعملهای استاندارد میکروبیولوژیکی انجام می شود(شکل شماره ۱).
تجهیزات خاص یا طراحی امکانات خاص مورد نیاز نیست و کابردی ندارد. پرسنل آزمایشگاه، باید آموزش مخصوص کار معمول در آزمایشگاه را به کمک یک فرد آگاه و دانشمندی که تخصص لازم دارد بگذرانند. برای تامین ایمنی سطح یک توجه به نکات و استاندارهای ذیل ضروری است:
الف) استانداردها و دستورالعملهای ایمنی فعالیت های میکروبی:
– قبل از کار و استفاده از هر ماده شیمیایی لازم است ابتدا برچسب اطلاعات (روی ظرف آن زده شده) و دستورالعمل ایمنی آن ماده را بدقت بخوانید. این دو، منبع اطلاعاتی خوبی برای ایمنی کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه می باشند. برای ایمنی بیشتر در آزمایشگاه باید تمام اقلام شیمیایی بر چسب حاوی اطلاعات کافی داشته باشند که در آنها نحوه نگهداری، مصرف، نکات و احتیاطات ایمنی شامل نکات ایمنی در مقابل آتش سوزی، ایمنی در مقابل جریان الکتریکی و ایمنی در کار با مواد شیمیایی و ایمنی بیولوژیک در آنها ذکر شده باشد. این نکات کمک می کنند تا احتمال بروز خطر به حداقل برسد(۹).
– دسترسی به آزمایشگاه محدود است و محدودیت استفاده از آزمایشگاه هنگام آزمایشات یا کار با محیط کشتها وجود دارد.
– هر فرد باید دستهای خود را بعد از هر گونه کارهای میکروبی دستی و بعد از در آوردن دستکشها از دست خود و قبل از ترک آزمایشگاه بخوبی با استفاده از مایعات شوینده و ضدعفونی کننده بشوید.
– خوردن، نوشیدن، سیگار کشیدن، تماس دستها با عینکها، استفاده از لوازم آرایشی، ذخیره غذا برای استفاده انسان در محیط های کار میکروبی ممنوع است. افرادی که در حین کار در آزمایشگاه عینک می زنند و با آن در تماس هستند باید از عینکهای ایمنی و یا حفاظ مخصوص برای چهره خود استفاده کنند. غذا باید در محیط خارج از آزمایشگاه و محل کار، داخل قفسه مخصوص یا یخچالی که مخصوص این کار طراحی شده باشد قرار داده شود.
– از مکیدن دهانی پی پت خود داری شود، و از پی پتهای مکانیکی مخصوص استفاده شود و برای دفع اشیاء نوک تیز و برنده برنامه ریزی لازم مطابق دستورالعلملهای موجود انجام و از Safety Box مناسب استفاده شود.
– تمام روشهای کاری واجرائی باید بدقت و کامل اجرا شود به نحوی که تولید ذرات و آنروسلها و ترشحات در محیط آزمایشگاه به حداقل برسد.
– باید سطح میزکارحداقل روزی یک نوبت و بعد از هر فعالیت و کار میکروبی گندزدائی و رفع آلودگی شود.
– تمام محیط کشتها، ذخائر اضافی مواد و سایر مواد زائد تولیدی باید قبل از دفع از آزمایشگاه به کمک یک روش مناسب مثل اتو کلاوکردن، گندزدائی و رفع آلودگی شود. مواد گندزدائی شده باید قبل از خروج از آزمایشگاه درون ظروف مخصوص محکم و بدون نشت بسته بندی و سپس مطابق قوانین ملی و منطقه ایی فورا˝ دفع شوند.
– مشخصات و علائم اختصاصی یک عامل بیولوژیک خطرناک ارسالی به آزمایشگاه، حتی عوامل عفونی موجود و اطلاعات لازم مربوط به عامل بیولوژیک، بایدحین ارسال دقیقاًذکر شود(شامل نام عامل یا عوامل مورد استفاده و نام و شماره تلفن محقق مربوطه)
-یک برنامه کنترل حشرات و جوندگان هم باید مورد توجه قرار گیرد.
ب) فعالیت های ویژه : نیازی ندارد.
ج) تجهیزات ایمنی:
– با توجه به روشهای مورد استفاده در ایمنی سطح یک، روشهای محدود کننده یا تجهیزات خاصی مثل هودهای ایمنی بیولوژیکی معمولاً مورد نیاز نمی باشد.
– باید از روپوش و گان برای پیش گیری از آلودگی سایر لباسهای پرسنل، استفاده شود.
– اگر پوست دست فرد، دچار آسیب دیدگی و خراشهایی می باشد باید از دستکش استفاده شود یا برس مناسب موجود باشد. در ضمن دستکشهای پودری لاتکس هم باید در دسترس باشد.
– در فعالیت هایی که امکان پخش ترشحات میکرارگانیزمها یا سایر مواد خطرناک وجود دارد پرسنل باید ازعینکهای حفاظتی مخصوص استفاده کنند.
شکل شماره ۱: نمونه یک آزمایشگاه دارای ایمنی سطح یک
ایمنی بیولوژیک سطح دو
ایمنی سطح دو مشابه ایمنی سطح یک است و در کارهایی که پرسنل و محیط به نحوی با عوامل بالقوه خطرناک درحد متوسط، سروکار دارند مناسب می باشد(شکل ۲).
تفاوتهای آن با ایمنی سطح یک عبارتند از:
- پرسنل آزمایشگاه باید آموزشهای ویژه ایی را بگذرانند و مستقیماً زیر نظر متخصصین این رشته فعالیت نمایند.
شکل شماره ۲: نمونه یک آزمایشگاه دارای ایمنی سطح دو
– هنگام کار در این آزمایشگاه دسترسی به آن توسط دیگران محدود می شود.
– پیشگیری از آلودگی با اشیاء نوک تیز و برنده ضروری و مستلزم احتیاطات زیادی بوده و باید به دقت رعایت شود.
– فعالیت ها و روشهای کاری که ممکن است منجر به تولید آئروسلها و ترشحات عفونی شوند، باید در زیر هود بیولوژیک و یا درفضای معینی انجام شوند.
استانداردها و فعالیت های مخصوص تجهیزات ایمنی و تسهیلات ضروری برای رسیدن به ایمنی سطح دو عبارتند از:
الف) استانداردها و دستورالعملهای ایمنی فعالیت های میکروبی:
– قبل از کار و استفاده از هر ماده شیمیایی لازم است ابتدا برچسب اطلاعات (روی ظرف آن زده شده) و دستورالعمل ایمنی آن ماده را بدقت خواند. این دو، منبع اطلاعاتی خوبی برای ایمنی کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه می باشند. برای ایمنی بیشتر در آزمایشگاه باید تمام اقلام شیمیایی بر چسب حاوی اطلاعات کافی داشته باشند که در آنها نحوه نگهداری، مصرف، نکات و احتیاطات ایمنی شامل نکات ایمنی در مقابل آتش سوزی، ایمنی در مقابل جریان الکتریکی و ایمنی در کار با مواد شیمیایی و ایمنی بیولوژیک در آنها ذکر شده باشد. این نکات کمک می کنند تا احتمال بروز خطر به حداقل برسد.
– دسترسی به آزمایشگاه بخصوص هنگام انجام آزمایشات، محدود شود یا در صورت ضرورت با نظر و اجازه مدیر آزمایشگاه باشد.
– هر فرد بعد از جابجایی مواد آلوده به عوامل بیولوژیک و بعد از درآوردن دستکشها و قبل از ترک آزمایشگاه باید دستهای خود را با استفاده از مواد گندزدای مناسب بشوید.
– خوردن، نوشیدن، سیگار کشیدن، تماس و دست زدن به عینکها، استفاده از لوازم آرایشی حین کار و در محیط کار مجاز نمی باشد. غذا باید فقط در قفسه ها و یا یخچال مخصوص این کار در محیط بیرون آزمایشگاه نگهداری شود.
– مکیدن دهانی پی پتها ممنوع است و حتماً از پی پتهای مکانیکی استفاده شود.
– برنامه ریزی لازم مطابق قوانین و دستورالعملهای مربوطه برای دفع صحیح اشیاء نوک تیز و برنده اعمال شود.
– تمام روشها و فعالیتهای کاری بادقت و به گونه ایی انجام شودکه ترشحات وآئروسلهای آن حداقل باشد.
– سطح میزکار بعد از تکمیل کار و یا در پایان روز و بعد از هر ترشح مواد بیولوژیک زنده باید به کمک عواملی که در مقابل آن آلاینده مقاوم و موثر هستند گندزدائی شود.
– همه مواد زائد تولیدی در آزمایشگاه شامل محیط کشتها و ذخیره ها و … باید قبل از دفع نهائی به روش مناسب مثل اتوکلاو کردن، آلودگی زدائی و بی خطرسازی شوند و بعد از بی خطر سازی باید فورا˝ آنها را به نحو مناسبی در ظروف مخصوص بسته بندی و از آزمایشگاه خارج و مطابق دستورالعملها و رهنمودهای ملی و منطقه ایی دفع کرد.
– یک برنامه کنترل حشرات و جوندگان هم باید مورد توجه قرار گیرد.
ب) فعالیتهای ویژه
– تحت نظر مدیر آزمایشگاه دسترسی به آزمایشگاه بخصوص هنگام انجام آزمایشات و کار با عوامل عفونی باید محدود شود. معمولا˝ افرادی که نسبت به در معرض قرار گرفتن با عوامل بیولوژیک و خطرناک حساس هستند و یا ممکن است عوامل عفونی برای آنها پیامدهای جدی داشته باشند، نباید اجازه کار در آزمایشگاه یا اتاق حیوانات داده شود. مثلا˝ افراد دارای سطح ایمنی پایین ، بیشتر مستعد دریافت عوامل عفونی هستند. مدیر آزمایشگاه مسئول اصلی تعیین نحوه استفاده و میزان دسترسی افراد به آزمایشگاه برای ورود و یا کار در آزمایشگاه و یا اتاق حیوانات می باشد.
– مدیر آزمایشگاه باید مطمئن شود افرادی که قرار است در این آزمایشگاه کار کنند در مقابل عوامل بالقوه خطرناک به نحو مناسبی ایمن شده اند(مصون سازی).
– یک عامل بیولوژیک که به آزمایشگاه وارد می شود باید مشخصات کامل آن، نحوه ایمن سازی در مقابل آن، فرد محقق که قرار است با آن کار کند و شماره های تماس وی، تجهیزات ایمنی مورد نیاز افراد و پوششهای ضروری در آزمایشگاه و یا هر روشی که لازم است، مشخص شده باشد.
– باید پرسنل آزمایشگاه در موارد لازم، ایمن سازی شده و هر چند وقت یکبار تحت معاینات و آزمایشهای مخصوص در رابطه بررسی احتمال آلودگی با عواملی که در آزمایشگاه با آن کار کرده اند قرار گیرند(مثل واکسیناسیون هپاتیت B یا تست پوستی TB)
– در روشهای استاندارد بهره برداری، روشهای ایمنی بیولوژیک هم ذکر می شوند و یا باید توسط مدیر آزمایشگاه اینگونه مسائل بخوبی مد نظر قرار گرفته و اجرا شود. باید پرسنل نحوه مواجهه و کار با عوامل بیولوژیک و خطرناک را آموزش دیده و فرا گیرند.
– مدیر آزمایشگاه باید از اینکه پرسنل آزمایشگاه دوره آموزشی لازم را در رابطه با کار و وظیفه خود در آزمایشگاه دیده اند مطمئن شود، و احتیاطات ضروری برای پیشگیری از در معرض قرار گیری با عوامل بیولوژیک را رعایت کنند. پرسنل باید آموزشهای ضروری را به روز و مطابق آخرین دستورالعملها ببینند.
– هنگام کار با اشیاء نوک تیز و برنده از قبیل سر سوزن، سرنگ، اسلایدها، پی پتها، لوله های نازک و تیغهای اسکالپل باید حداکثر احتیاطات لازم رعایت شود.
– از سر سوزن و سرنگ و اشیاء نوک تیز فقط زمانی که ضروری و اجبار بوده و راه دیگری نیست استفاده شود.
– در صورت نیاز به استفاده از سرنگ و اشیاء نوک تیز از نوع استریل و بسته بندی شده و از سرنگهایی باشد که سر سوزن آن براحتی جداگانه دفع می شوند . سر سوزنها باید به کمک ظروف مخصوص مثل Safety Box که ظروف مخصوص و مقاومی هستند دفع شوند. این ظروف باید بعد از استفاده و رسیدن به ظرفیت سه چهارم حجم خود ،گندزدائی شده (که بهتر است ترجیحاً اتوکلا شود) و سپس دفع گردد (شکل۳).
شکل۳: نمونه های Safety Box
– ظروف شیشه ای شکسته شده نباید مستقیماً بصورت دستی جابجا شوند، و باید روشهای مکانیکی مثل جاروب کردن و در سطل آشغال ریختن و یا به کمک انبر و پنس جمع آوری ودفع شوند. دفع نهائی ظروف محتوی شیشه های شکسته و سرسوزنها و… باید براساس قوانین خاص منطقه ایی انجام شوند.
– محیط کشتها، بافتها، و مایعات بدن و مواد زائد عفونی باید در ظروف در پوشیده بدون هر گونه نشت طی مراحل نگهداری و جمع آوری و جابجایی و انجام فرایند ذخیره سازی و حمل و نقل یا انبار کردن نگهداری شوند.
– تجهیزات آزمایشگاهی و سطوح مورد استفاده برای کار باید به کمک یک ماده گندزدای موثر بعد از اتمام کار با مواد عفونی و بویژه بعد از ترشحات عفونی یا سایر آلودگی هایی که بوسیله مواد عفونی ایجادمی شود، رفع آلودگی شود.
این کار باید بر اساس قوانین و مقررات خاص منطقه ایی و ملی قبل از فرستادن دستگاه یا تجهیزات برای نگهداری و یا در بسته بندی برای انتقال به جای دیگر انجام شود.
– حوادث و ترشحاتی که منجر به در معرض قرار گیری افراد و محیط و تجهیزات با مواد عفونی می شوند باید فوراً به مدیر آزمایشگاه گزارش شوند.
– حیواناتی که در کارهای تحقیقاتی شما دخالتی ندارند، لزومی ندارد در آزمایشگاه باشند.
– نمونه های سرم باید به عنوان یک ذخیره اختصاصی برای همه آزمایشگاه ها و افرادیکه در معرض خطر هستند، جمع آوری شود. نمونه های سرم اضافه نیز ممکن است هر چند وقت یکبار وابسته به نوع عامل و یا عملیات و نوع فعالیت آزمایشگاه جمع آوری شود.
ج) تجهیزات :
– استفاده از هودهای بیولوژیک مناسب، ترجیحاً کلاس دو همراه با سایر تجهیزات حفاظت فردی یا روشهای محدود فیزیکی وقتی استفاده می شوند که :
الف) طی روشهایی که امکان بالقوه ایجاد آئروسلهای عفونی یا ترشحات وجود دارد مثل سانتریفوژکردن، خردکردن، آبگیری، به همزدن یا اختلاط، ظروف درب باز مواد زائد عفونی، تلقیح حیوانات، جمع آوری بافتهای عفونی حیوانات یا تخم های نارس….
ب) عوامل عفونی با غلظت بالا یا حجم زیاد مورد استفاده قرار می گیرند. مثل موادی که ممکن است در آزمایشگاه بصورت درب باز سانتریفوژ شوند که باید در یک فضای بسته و یا در یک فضای ایمن و پوشیده و محدود انجام شود. درغیراینصورت عملیات سانتریفوژ کردن باید در هود بیولوژیک انجام شود.
– حفاظت صورت (با استفاده ازعینکهای مخصوص، ماسک، حفاظ مخصوص صورت..) در مقابل ترشحات و اسپری عوامل عفونی یا سایر مواد خطرناک ضروری است و عدم استفاده از ماسک و عینک مناسب می تواند عواقب وخیمی داشته باشد. که نمونه ایی از آن را در شکل شماره ۴ مشاهده می شود.
شکل شماره ۴: عواقب عدم استفاده از حفاظ مناسب برای چشم و صورت
– استفاده از پوششها، گانها و روپوش های مخصوص خانمها و آقایان حین کار در آزمایشگاه ضروری است.
این لباسها و پوششهای مخصوص باید قبل از ترک آزمایشگاه و رفتن به مکانهای دیگر مثل کافه تریا، آبدارخانه ،کتابخانه یا دفتر پذیرش و .. عوض شوند. هرگز این لباسها نباید به منزل برده شده و باید فقط در آزمایشگاه استفاده و تعویض شوند.
– وقتی احتمال تماس دستها با مواد عفونی خطرناک و یا سطوح و تجهیزات آلوده وجود دارد الزاماً باید از دستکش استفاده شود. بعضاً ممکن است پوشیدن دو جفت دستکش مناسب باشد(گرچه پوشیدن یک جفت و شستشوی دستها بعد از خارج کردن دستکشها بیشتر توصیه می شود). دستکشها وقتی خیلی آلوده شوند و یا با مواد عفونی کاملاً آلوده شده باشند و یا به اندازه کافی از آنها استفاده شده باید تعویض شوند. دستکشهای یکبار مصرف نباید شستشو شوند تا دوباره مورد استفاده قرار گیرند، حتی برای نظافت و تمیز کردن سطوحی مثل کی برد، تلفن ها و… این دستکشها در خارج از آزمایشگاه مورد استفاده قرار نگیرند. دستکشهای پودری باید به اندازه کافی در دسترسی باشند و دستها باید بعد از درآوردن دستکشها بخوبی شستشو شوند.
ایمنی بیولوژیک سطح سه
این سطح از ایمنی قابل کاربرد برای فعالیتهای کلینیکی، تشخیصی، آموزشی، تحقیقاتی یا تولید تسهیلاتی است که مخصوص کار با عوامل بیولوژیک داخلی یا خارجی است که ممکن است، علت اصلی یا بالقوه بیماریهای کشنده باشد و به عنوان یک نتیتجه در معرض قرار گیری با این عوامل، عوارض تنفسی را می توان نام برد.
پرسنل آزمایشگاه باید دوره های آموزشی ویژه حمل و نقل و جابجایی و کار با عوامل بیماریزا و بالقوه خطرناک را در حد کامل بگذرانند و بوسیله افراد متخصصی که تجربه کار با آن عوامل را دارند راهنمایی شوند. تمام روشهای مواجهه و کار با مواد عفونی باید در یک هود ایمنی بیولوژیک انجام شود. پرسنل باید از لباسهای حفاظت فردی و تجهیزات مناسب استفاده نمایند. این آزمایشگاه ها دارای طراحی تجهیزات و طراحی مهندسی ویژه ایی هستند. در بعضی موارد ممکن است بعضی تسهیلات موجود در آزمایشگاه جزء تسهیلات توصیه شده برای ایمنی سطح سه نباشد(مثلاًدربهای دوبل در دسترس برای جلوگیری از هر گونه نفوذ) چون ممکن است، یک سطح ایمنی قابل قبول برای هدایت متداول روشها ، در یک تسهیلات ایمنی بیولوژیک سطح دو کافی باشد.
آماده کردن:
– هوای خروجی از آزمایشگاه به محیط بیرون تخلیه می شود.
– تهویه آزمایشگاه به گونه ای تنظیم شود که یک جریان مستقیم ویکنواخت هوا را بداخل اتاقهای آزمایشگاه ارسال نماید.
– دسترسی به آزمایشگاه حین کار محدود شود.
فعالیت های میکروبیولوژیکی استاندارد توصیه شده و فعالیتهای ویژه و تجهیزات ایمنی برای ایمنی بیولوژیک سطح سه در ادامه این قسمت آمده است.
تصمیم گیری در خصوص اجرای اصلاحات و نکات توصیه شده در دستورالعمل ایمنی بیولوژیک سطح سه فقط بر عهده مدیر آزمایشگاه است.
شکل شماره ۵: نمونه ای از یک آزمایشگاه دارای ایمنی سطح سه
الف) استانداردها و دستورالعملهای ایمنی فعالیت های میکروبی:
– قبل از کار و استفاده از هر ماده شیمیایی لازم است ابتدا برچسب اطلاعات (روی ظرف آن زده شده) و دستورالعمل ایمنی آن ماده را بدقت بخوانید. این دو،منبع اطلاعاتی خوبی برای ایمنی کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه می باشند. برای ایمنی بیشتر در آزمایشگاه باید تمام اقلام شیمیایی بر چسب حاوی اطلاعات کافی داشته باشند که در آنها نحوه نگهداری، مصرف، نکات و احتیاطات ایمنی شامل نکات ایمنی در مقابل آتش سوزی، ایمنی در مقابل جریان الکتریکی و ایمنی در کار با مواد شیمیایی و ایمنی بیولوژیک در آنها ذکر شده باشد. این نکات کمک می کنند تا احتمال بروز خطر به حداقل برسد.
– دسترسی به آزمایشگاه بخصوص هنگام انجام آزمایشات، محدود شود یا درصورت ضرورت با نظر و اجازه مدیر آزمایشگاه باشد.
– هر فرد بعد از جابجایی مواد دارای عوامل بیولوژیک و بعد از درآوردن دستکشها و قبل از ترک آزمایشگاه باید دستهای خود را بطور کامل و با استفاده از مایعات شوینده و ضدعفونی کننده بشوید.
– خوردن، نوشیدن، سیگار کشیدن، تماس و دست زدن به عینکها، استفاده از لوازم آرایشی حین کار و در محیط کار مجاز نمی باشد. غذا باید فقط در قفسه ها و یا یخچال مخصوص این کار در محیط بیرون آزمایشگاه نگهداری شود.
– مکیدن دهانی پی پتها ممنوع است و حتماً از پی پتهای مکانیکی استفاده شود.
– برنامه ریزی لازم مطابق قوانین و دستورالعملهای مربوطه برای دفع صحیح اشیاء نوک تیز و برنده اعمال شود.
– تمام روشها و فعالیتهای کاری با دقت و به گونه ایی انجام شود که ترشحات و آئروسهای آن حداقل باشد.
– سطح میزکار بعد از تکمیل کار و یا در پایان روز و بعد از هر ترشح مواد بیولوژیک زنده باید به کمک عواملی که در مقابل آن آلاینده مقاوم و موثر هستند گندزدائی شود.
– همه مواد زائد تولیدی در آزمایشگاه شامل محیط کشتها و ذخائر و … باید قبل از دفع نهائی به روش مناسب مثل اتوکلاو کردن، آلودگی زدائی و بی خطرسازی شوند و بعد از بی خطر سازی باید فورا˝ آنها را به نحو مناسبی در ظروف مخصوص بسته بندی و از آزمایشگاه خارج و مطابق دستورالعملها و رهنمودهای ملی و منطقه ایی دفع کرد.
– یک برنامه کنترل حشرات و جوندگان هم باید مورد توجه قرار گیرد.
ب) فعالیتهای ویژه:
– حین انجام آزمایشات دربهای آزمایشگاه کاملا˝ بسته باشد.
– مدیر آزمایشگاه دسترسی های افراد به آزمایشگاه را بخوبی کنترل کند و نحوه دسترسی افرادی که حضور آنها در آزمایشگاه جهت انجام کار، ضروری است را تعیین نماید. افرادی که به نحوی مستعد بوده و در معرض افزایش خطر دریافت عوامل عفونی هستند و یا عفونی شدن آنها پیامدهای جدی برای آنها در پی خواهد داشت نباید اجازه حضور و کار در آزمایشگاه یا اتاق حیوانات داشته باشند.
افراد دارای سطح ایمنی پایین و ضعیف ممکن است بیشتر مستعد دریافت عوامل عفونی با شند، مسئول آزمایشگاه مسئول اصلی تعیین نحوه و میزان دسترسی افراد برای کار در آزمایشگاه است. هیچ کودکی حق اجازه ورود به آزمایشگاه را ندارد و نباید به آزمایشگاه وارد شود.
– مدیر آزمایشگاه باید مطمئن شود کسانی که قرار است در آزمایشگاه یا اتاق حیوانات کار کنند در مقابل عوامل بالقوه خطرناک مصون سازی و ایمن شده اند.
– وقتی مواد عفونی و یا حیوانات عفونی یا مدل آلوده ای در آزمایشگاه حضور دارد یک اخطار جدی و علامت خطراست و باید دقت های لازم در این خصوص و نحوه دسترسی به آزمایشگاه و دربهای ورودی اتاق حیوانات و … بشود. نوع عامل خطر باید بخوبی شناخته شده باشد. نام و شماره تلفن مسئول آزمایشگاه یا سایر افراد مسئول و رهنمودهای شاخصی که رعایت آنها برای ورود به آزمایشگاه لازم است مثلاً نیاز به ایمن سازی، ماسک مخصوص، یا سایر تجهیزات حفاظت فردی ، باید لیست شده و رعایت شود .
– پرسنل آزمایشگاه باید در موارد لازم مثل واکسیناسیون هپاتیت B، ایمن سازی شده و هر چند وقت یکبار تحت معاینات و آزمایشهای مخصوص در رابطه با بررسی احتمال آلودگی با عواملی که در آزمایشگاه با آن کار کرده اند قرار گیرند.
– نمونه های سرم پایه به عنوان یک ذخیره اختصاصی برای همه آزمایشگاه ها و افرادی که در معرض خطر هستند جمع آوری شود. نمونه های سرم اضافی ممکن است هر چند وقت یکبار وابسته به نوع عامل و یا عملیات و نوع فعالیت آزمایشگاه جمع آوری شود.
– یک دستورالعمل مخصوص ایمنی بیولوژیک در آزمایشگاه آماده و در دسترس باشد و روشهای کاری استاندارد و احتیاطات ایمنی کار در آزمایشگاه میکروبی توسط مسئول آزمایشگاه به نحو مناسبی تهیه و به پرسنل اطلاع رسانی شود. پرسنل هم می بایست این دستورالعمل ها و رهنمودها را بدقت مطالعه کرده و در فعالیت های خود اجرا نمایند.
– پرسنل شاغل در اینگونه آزمایشگاه باید آموزشهای اختصاصی بویژه آموزش های مرتبط با عوامل تحت مطالعه خود را ببینند و احتیاطات ضروری که از در معرض قرار گیری آنها، با آن عوامل پیش گیری می کند را فرا بگیرند و بدانند. حتی آموزشهای اضافی در خصوص تغییرات جدید در روشهای کاری را باید همراه کار فرا گیرند.
– رئیس آزمایشگاه مسئولیت دارد تا مطمئن شود کسانی که در آزمایشگاه با ارگانیزمهای دارای سطح ایمنی بیولوژیک سه می خواهند کار کنند دارای تجربه و مهارت کافی و لازم بوده و از آخرین تکنیکهای کار میکروبی و نحوه کار با تجهیزات و بهره برداری از آنها مطلع می باشند. این افراد معمولا˝ باید دارای یک تجربه اولیه در خصوص کار با عوامل بیماریزای انسانی یا کشتهای سلولی باشند و یا بوسیله مدیر آزمایشگاه و یا سایر افراد متخصص و مطلع در حد کافی آموزشهای ویژه ای را بگذرانند و با فعالیت های میکروبیولوژیکی سالم و ایمن و تکنیکهای کاری آشنا شوند.
– هنگام کار با اشیاء نوک تیز و برنده مثل سر سوزن، سرنگها، اسلایدها، پی پتها، لوله های موئینه و تیغ های جراحی باید حداکثر احتیاطات لازم رعایت شود.
– از سر سوزن و سرنگ و اشیاء نوک تیز فقط زمانی که ضروری و اجبار باشد و راه دیگری نیست استفاده شود.
– در صورت نیاز به استفاده از سرنگ و اشیاء نوک تیز از نوع استریل و بسته بندی شده و از سرنگهایی باشد که سر سوزن آن براحتی و جداگانه دفع می شود . سر سوزنها باید به کمک ظروف مخصوص و مقاوم نگهداری و سپس جمع آوری و دفع شوند. این ظروف باید بعد از استفاده و رسیدن به ظرفیت سه چهارم حجم خود ،گندزدائی شده (که بهتر است ترجیحاً اتوکلا شود)وسپس دفع گردد.
– ظروف شیشه ای شکسته شده نباید مستقیما˝ بصورت دستی جابجا شوند، و باید روشهای مکانیکی مثل جاروب کردن و در سطل آشغال ریختن و یا به کمک انبر و پنس جمع آوری و دفع شوند. دفع نهائی ظروف محتوی شیشه های شکسته و سرسوزنها و… باید براساس قوانین خاص منطقه ایی انجام شوند.
– محیط کشتها، بافتها، و مایعات بدن و مواد زائد عفونی باید در ظروف در پوشیده بدون هر گونه نشت طی مراحل نگهداری ،جمع آوری ، جابجایی و انجام فرایند ذخیره سازی وحمل ونقل یا انبارکردن نگهداری شوند.
– تجهیزات آزمایشگاهی و سطوح مورد استفاده برای کار باید به کمک یک ماده گندزدای موثر بعد از اتمام کار با مواد عفونی و بویژه بعد از ترشحات عفونی یا سایر آلودگی هایی که بوسیله مواد عفونی ایجادمی شود، رفع آلودگی شود. این کار باید بر اساس قوانین و مقررات خاص منطقه ایی و ملی قبل از فرستادن دستگاه یا تجهیزات برای نگهداری و یا در بسته بندی برای انتقال به جای دیگر انجام شود. در جدول ذیل تاثیر چهار گندزدا در نابودی انواع عوامل بیماریزا با یکدیگر مقایسه شده است (۱۰).
– حوادث و ترشحاتی که منجر به در معرض قرار گیری افراد و محیط و تجهیزات با مواد عفونی می شوند باید فوراً به مدیر آزمایشگاه گزارش شوند.
– تمام مواد زائد آلوده(مثل دستکشها، کاورهای آزمایشگاهی و …) تولیدی در آزمایشگاه ها باید قبل از دفع آلودگی زدائی شوند.
– حیوانات و گیاهانی که مرتبط با کار جاری آزمایشگاه نیستند. نباید در آزمایشگاه حضور داشته باشند.
ج) تجهیزات ایمنی(حفاظهای اولیه):
– استفاده از لباسهای حفاظتی در آزمایشگاه نظیر پیش بندهای مخصوص یا گان ها یا کاورهای مورد استفاده بوسیله کارگران هنگام کار در آزمایشگاه ضروری است. اینگونه لباسهای حفاظتی در خارج از آزمایشگاه نبابد استفاده شوند. لباسهای قابل استفاده مجدد باید قبل ازشستشو آلودگی زدائی شوند. این لباسها باید بعد از آلودگی و کثیف شدن عوض شوند.
– باید هنگام کار دستی با عوامل بیولوژیک و مواد عفونی یا حیوانات عفونی و یا کار با تجهیزات آلوده دستکشهای مناسب مورد استفاده قرار گیرند.
– متناسب با فراوانی تعویض دستکشها، شستشوی دستها هم توصیه می شود. دستکشهای یکبار مصرف نباید مجدد استفاده شود.
– تمام فعالیت هایی که روی مواد عفونی یا روی حیوانات آلوده، بافتهای یا مایعات آلوده جمع آوری شده از حیوانات عفونی یا تخمهای جنینی، انجام می شود، در کلاس دو و یا سه از هودهای ایمنی بیولوژیک باید انجام شود.
– وقتی یک روش کاری یا فرایند در هود ایمنی بیولوژیکی انجام پذیر نیست ، بکارگیری تجهیزات حفاظت فردی مناسب و کافی و سالم مثل ماسکهای مخصوص و حفاظهای صورت، و روشهای فیزیکی مثل سانتریفوژ کردن بصورت سر پوشیده را می توان رعایت کرد.
– حفاظت مجاری تنفسی و صورت، هنگام حضور حیوانات عفونی و آلوده ضروری است.
د) تسهیلات آزمایشگاهی (حفاظهای ثانویه)
– محل آزمایشگاه باید جدای از مناطق دیگر بویژه مناطق پر ترافیک ساختمان باشد. دسترسی به آزمایشگاه باید محدود باشد. حداقل باید از دو درب بسته برای ورود به آزمایشگاه استفاده شود تا فرد به راهروهای آزمایشگاه وارد شود. دربها باید بطور اتوماتیک قابل انسداد باشد.
– هر اتاق آزمایشگاه باید دارای یک سینک برای شستشوی دستها باشد، این سینک بهتر است مجهز به شیرهای اهرمی و یا پدالی بوده و نزدیک درب خروجی آزمایشگاه باشد.
– سطوح داخلی دیوارها، کفها و سقفها در آزمایشگاه های مخصوص کار با ارگانیزمهای دارای سطح سه ایمنی بیولوژیک باید به نحوی طراحی و ساخته شوند که تمیز کردن و آلودگی زدایی از سطوح آنها براحتی ممکن باشد. این سطوح باید صاف و غیر قابل نفوذ به مایعات و مقاوم در مقابل مواد شیمیایی و مواد گندزدایی که معمولاً در آزمایشگاهها کاربرد دارند باشند. کفها باید از سنگ فرشهای یک تکه و مقاوم به لغزندگی باشند.
انسداد مکانهایی مثل اطراف داکتها و فضاهای بین دربها و چهارچوبها و فرمها که معمولاً با عملیات بهسازی قابل مسدود کردن هستند، ضروری است تا عملیات آلودگی زدائی و گندزدائی بخوبی انجام شود. هر گونه منفذ در سطوح سقفها، کف ها و دیوارها باید کاملاً بسته شود.
– سطوح میزهای کار در مقابل آب غیر قابل نفوذ بوده و در مقابل حرارت، حلالهای آلی، اسیدها، قلیاها و مواد شیمیایی مورد استفاده برای گندزدائی سطوح و تجهیزات، مقاوم باشد.
– ظرفیت کاری مورد استفاده آزمایشگاه و وسائل و تجهیزات آن متناسب با نوع میزان فعالیت در آن باشد. فضاهای بین میزها، کابینتها و تجهیزات به گونه ای باشد که براحتی قابل تمیز کردن باشد. صندلی ها و سایر وسایل مورد استفاده در آزمایشگاه باید از جنسی باشد که براحتی قابل گندزدائی و آلودگی زدائی باشد.
– تمام پنجره ها در آزمایشگاه باید بسته و مسدود باشند.
– بکارگیری یک روش مناسب برای رفع آلودگی و گندزدائی تمام مواد زائد تولیدی آزمایشگاه جزء تسهیلات مورد نیاز بوده و باید در دسترس باشد. مثل اتوکلاو، ضد عفونی کننده های شیمیایی، زباله سوز و یا سایر روشهای مناسب. باید نسبت به تامین تجهیزات دفع آلودگی هم توجه خاصی بشود. اگر مواد زائد به خارج از آزمایشگاه منتقل می شوند باید در بسته بندی مخصوص بوده و از طریق راهروهای عمومی منتقل نشوند. عوامل بیولوژیک از طرق مختلفی قابل انتشار هستند. انتقال از طریق هوا، آب، مواد غذایی وحشرات، دستگیره دربها، مواد و تجهیزات و البسه آلوده شده که به نحوی در آزمایشگاه در دسترس افراد قرار می گیرند و انتقال از طریق تماس افراد با یکدیگر، شرایط انتقال عوامل بیماریزا را فراهم می کنند.
انتقال عوامل بیماریزا ازطریق هوا مرتبط با آئروسلهایی است که درفضای آزمایشگاه حین کار، جابجایی وسایل و…تولید می شوند. شکست هر مایعی باعث ایجاد قطرات در سطح آن می شود و این اتفاق ممکن است طی فعالیت های میکروبیولوژیکی زیادی رخ دهد. به عنوان مثال افزایش خطر سل ریوی درآزمایشگاه ها ازطریق آئروسلهای آزاد شده هنگام کار با سانتریفوژها گزارش شده است. انتشار و پراکندگی ذرات ریز آلوده با قطر ۵-۱ میکرومتر در هوا سبب می شود، براحتی با تنفس تا اعماق برنشهای ریه نفوذ کنند. البته نوع سیستم تهویه ، جهت عبور جریان هوا ، سرعت جریان هوا و ایجاد توربولانس، ممکن است در انتشارآسانتر عوامل بیماریزا موثر باشند.
بدلیل ریز بودن ذرات آئروسل پخش شده، معمولاً آنهاهمراه جریان هوا معلق می مانند و کمتر رسوب می کنند، گر چه مدت زمان زیادی در هوا زنده نمی مانند و در ساعات تعطیلی آزمایشگاههای میکروبی، تحت تاثیر پرتوهای تابش شده از لامپهای فرابنفش قرار می گیرند و با فعال بودن سیستم تهویه مطبوع وکاربرد مواد گندزدا نابود می شوند(۱۲و۱۳).
– هودهای ایمنی بیولوژیک مورد نیاز می باشند و محل نصب آنها باید دور از درها و دور از دودکشهای اتاق آزمایشگاه ودور از محلهای پر ترافیک و پر تردد آزمایشگاه باشند.
– یک داکت مخصوص سیستم تهویه موجود باشد به نحوی که جریان هوا را مستقیماً از مناطق تمیز مکیده و به طرف محل آلوده هدایت نماید. خروجی هوا هم به گونه ای باشد که سیرکولاسیون هوا در سایر مناطق ساختمان ایجاد نکند. به فیلتراسیون و سایر روشهای تصفیه هوا نیاز نمی باشد. اما ممکن است در مواردی بر اساس نوع تجهیزات سایت و تحت شرایطی استفاده شود. مثلادر مواردی که عامل بیولوژیکی مورد دست کاری و تغییر قرار می گیرد.
خروجی هوای آزمایشگاه باید دور از محل های مسکونی و مراکز تجمع عمومی و مکندهای هوا باشد و یا درغیر اینصورت باید هوا ابتدا ازفیلترهپا عبور داده شود.
پرسنل آزمایشگاه باید دقت نمایند که مسیر جریان هوا به آزمایشگاه مسیری مناسب و بدون اشکال باشد. توصیه می شود به کمک یک روشی، مسیر جریان هوا به آزمایشگاه کنترل شود. ضروری است از ایجاد فشار مثبت در آزمایشگاه با نصب یک سیستم کنترل هپا، جلوگیری شود و این سیستم باید مجهز به یک سیستم اخطار کننده باشد که اگر غیر فعال شد پرسنل آزمایشگاه را خبرکند.
– هوای خروجی فیلتر HEPA از یک هود ایمنی بیولوژیک کلاس دو را می توان بداخل آزمایشگاه سیرکوله کرد به شرطی که ، هود مورد بررسی و آزمایش قرار گیرد و حداقل سالانه، برای آن تائیدیه صادر شود. وقتی خروجی هوا از هود بیولوژیک کلاس دو، به بیرون تخلیه می شود از طریق سیستم خروجی هوای ساختمان، هودها باید به گونه ای مورد بهره برداری قرار گیرند که از ایجاد تداخل در بالانس هوای ورودی هود یا هوای خروجی ساختمان مثلاً از طریق یک شکاف بین خروجی هود و داکت خروجی ساختمان، جلوگیری کند.
وقتی هود بیولوژیک کلاس سه مورد استفاده قرار می گیرد، آنها ممکن است مستقیماً در تماس با سیستم خروجی باشند و اگر هود کلاس سه به سیستم خروجی هوا وصل شود باید به نحوی عمل شود که از فشار مثبت در هود پیشگیری شود.
– سانتریفوژهای جریان دائمی یا سایر تجهیزاتی که ممکن است تولید آنروسل کنند باید هوای خروجی آنها، از میان فیلترهای HEPA قبل از تخلیه به آزمایشگاه عبور داده شوند. البته ممکن است یک گزینه این باشد که هوای خروجی از این تجهیزات مستقیماً به بیرون رانده شود البته اگر در محلی دور از مناطق مسکونی ومکنده های هوا تخلیه وپراکنده شوند.
– مسیرهای مکش با گیر انداختن هوا در مایعات ضد عفونی کننده (سیفو کردن هوا ) و فیلترهای HEPA حفاظت می شوند. البته فیلترها هر چند وقت یکبار باید تعویض شوند. استفاده از پمپهای مکنده سیار هم یک گزینه دیگر است. البته حفاظت با فیلترها و سیفون کردن هم انجام می شود.
– یک محلول شستشوی چشم باید در آزمایشگاه در دسترس باشد.
– تامین نور کافی برای تمام فعالیت ها به نحوی که از هر گونه باز تابش ودرخشندگی زیاد جلوگیری کند و یک دید خوبی را فراهم کند ضروری است.
– طرح تسهیلات ایمنی سطح سه و روشهای بهره برداری از آن باید بصورت مکتوب در دسترسی باشد. تسهیلات باید متناسب با پارامترهای بهره برداری و طراحی، آزمایش شوند. تسهیلات مورد استفاده حداقل باید سالانه مورد بررسی مجدد قرار گیرند و متناسب با روشهای جدید، بهره برداری و بهینه سازی شوند.
– حفاظت محیط زیست از جمله مواردی است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال انجام یک ارزیابی زیست محیطی قبل از احداث آزمایشگاه و تعیین شرایط محل و توجه به قوانین زیست محیطی ملی و منطقه ایی و محلی ضروری است.
ایمنی بیولوژیک سطح چهار
این سطح از ایمنی برای کار با عوامل خارجی و خطرناک در آزمایشگاه است که با انتقال آئروسلها یک میزان خطر بالائی را برای پرسنل فراهم می نمایند و ممکن است منجر به بیماری آنها شوند. کسانیکه می خواهند با این عوامل کار کنند باید اطلاع کافی در این زمینه داشته و از اصول ایمنی سطح چهار در آزمایشگاه مطلع باشند تا بتوانند در این سطح، کارهای بیولوژیکی را انجام دهند. اعضاء و پرسنل شاغل در این آزمایشگاه ها باید با روشهای استاندارد کار و نحوه آلودگی اولیه و ثانویه احتمالی آشنا شده و آموزشهای ویژه ایی را ببینند و با خطرات انتقال از طریق تماس دستی عوامل کاملا آشنا شوند و اینگونه فعالیت های آموزشی باید توسط افراد با تجربه و متخصص و یا مدیر آزمایشگاه انجام و کنترل شود. نحوه دسترسی به آزماشگاه باید توسط مدیر آزمایشگاه تعیین شود.
تجهیزات و تسهیلات این آزمایشگاه باید از سایر قسمتهای ساختمان کاملاً مجزا و ویژه باشد. دستورالعمل بهره بردرای باید همیشه در دسترس باشد و متناسب با نیازهای روز بهینه و اصلاح شود. همه فعالیت ها در این کلاس از ایمنی در آزمایشگاه باید داخل هود ایمنی بیولوژیکی کلاس سه انجام شود. آزمایشگاه های دارای ایمنی بیولوژیک سطح چهار دارای یک مهندسی ویژه و طراحی تسهیلات و تجهیزات مناسب برای جلوگیری و پیشگیری از انتقال میکروارگانیزمها به محیط می باشند.
فعالیت های میکروبی استاندارد و ویژه و تجهیزات مورد نیاز در خصوص کار با میکروارگانیزمهای نیازمند آزمایشگاه، دارای سطح چهار ایمنی به شرح ذیل مورد بررسی قرار گرفته است.
الف) استانداردها و دستورالعملهای ایمنی فعالیت های میکروبی:
– قبل از کار و استفاده از هر ماده شیمیایی لازم است ابتدا برچسب اطلاعات (روی ظرف آن زده شده) و دستورالعمل ایمنی آن ماده را بدقت بخوانید. این دو،منبع اطلاعاتی خوبی برای ایمنی کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه می باشند. برای ایمنی بیشتر در آزمایشگاه باید تمام اقلام شیمیایی بر چسب حاوی اطلاعات کافی داشته باشند که در آنها نحوه نگهداری، مصرف، نکات و احتیاطات ایمنی شامل نکات ایمنی در مقابل آتش سوزی، ایمنی در مقابل جریان الکتریکی و ایمنی در کار با مواد شیمیایی و ایمنی بیولوژیک در آنها ذکر شده باشد. این نکات کمک می کنند تا احتمال بروز خطر به حداقل برسد.
– دسترسی به آزمایشگاه بخصوص هنگام انجام آزمایشات، محدود شود یا در صورت ضرورت با نظر و اجازه مدیر آزمایشگاه باشد.
– برنامه ریزی لازم مطابق قوانین و دستورالعملهای مربوطه برای دفع صحیح اشیاء نوک تیز و برنده اعمال شود.
– تمام روشها و فعالیتهای کاری با دقت و به گونه ایی انجام شود که ترشحات و آئروسلهای آن حداقل باشد.
– سطح میزکار بعد از تکمیل کار و یا در پایان روز و بعد از هر ترشح مواد بیولوژیک زنده باید به کمک عواملی که در مقابل آن آلاینده مقاوم و موثر هستند گندزدائی شود.
– همه مواد زائد تولیدی در آزمایشگاه شامل محیط کشتها و ذخائر و … باید قبل از دفع نهائی به روش مناسب مثل اتوکلاو کردن، آلودگی زدائی و بی خطرسازی شوند و بعد از بی خطر سازی باید فورا˝ آنها را به نحو مناسبی در ظروف مخصوص بسته بندی و از آزمایشگاه خارج و مطابق دستورالعملها و رهنمودهای ملی و منطقه ایی آنها را دفع کرد.
– یک برنامه کنترل حشرات و جوندگان هم باید مورد توجه قرار گیرد.
ب) فعالیت های ویژه:
– فقط افرادی که در آزمایشگاه مشغول کار هستند مجاز به ورود به آزمایشگاه تحت شرایط خاصی می باشند. افرادی که دارای سطح ایمنی ضعیفی هستند، مثل بچه ها یا خانمهای حامله ممکن است بیشتر مستعد دریافت آلودگی در اثر در معرض قرارگیری با عوامل عفونی باشند و به همین علت مجاز به ورود به آزمایشگاه یا اتاق حیوانات نیستند.
مدیر آزمایشگاه مسئول اصلی تعیین نحوه ورود و میزان دسترسی افراد به آزمایشگاه است. دربها باید کاملاً بسته و شرایط کار محرمانه باشد. یک فرد مسئول کنترل عوامل بیولوژیک خطرناک مسخص باشد، و یا افرادی که به نحوی در تنظیم سیستم حفاظت الکتریکی و فیزیکی آزمایشگاه مسئولیت دارند مشخص باشد. افراد قبل از ورود به آزمایشگاه باید در خصوص خطرات بالقوه عوامل بیولوژیک آگاه شده و از تجهیزات حفاظت فردی مناسب و اختصاصی خودشان ، برای اطمینان از ایمنی و سلامتی خود، به نحو مناسبی استفاده نمایند و ورود و خروج افراد به آزمایشگاه باید به نحوه مناسبی کنترل و ثبت شود. مثلاً ساده ترین روش استفاده از یک دفتر گزارش روزانه، قبل از ورود به آزمایشگاه برای ثبت ورود و خروج ها است. تهیه یک دستورالعمل کاربردی موثر برای اقدامات ضروری در شرایط اضطراری لازم است.
– وقتی مواد عفونی و یا حیوانات عفونی یا مدل آلوده ای در آزمایشگاه حضور دارد یک اخطار جدی و علامت خطر است و باید دقت های لازم در این خصوص و نحوه دسترسی به آزمایشگاه و دربهای ورودی اتاق حیوانات و … بشود. نوع عامل خطر باید بخوبی شناخته شده باشد. نام و شماره تلفن مسئول آزمایشگاه یا سایر افراد مسئول و رهنمودهای شاخصی که رعایت آنها برای ورود به آزمایشگاه لازم است مثلاً نیاز به ایمن سازی، ماسک مخصوص، یا سایر تجهیزات حفاظت فردی ، باید لیست شده و رعایت شود.
– رئیس آزمایشگاه مسئولیت دارد تا مطمئن شود کسانی که در آزمایشگاه با اورگانیزمهای دارای سطح ایمنی بیولوژیک چهار می خواهند کار کنند دارای تجربه و مهارت کافی و لازم بوده و از آخرین تکنیکهای کار میکروبی و نحوه کار یا تجهیزات و بهره برداری از آنها مطلع می باشند. این افراد معمولاً باید دارای یک تجربه اولیه در خصوص کار با عوامل بیماریزای انسانی یا کشتهای سلولی باشند و یا بوسیله مدیر آزمایشگاه و یا سایر افراد متخصص و مطلع در حد کافی آموزشهای ویژه ای را بگذرانند و با فعالیت های میکروبیولوژیکی سالم و ایمن و تکنیکهای کاری آشنا شوند.
– پرسنل آزمایشگاه باید در مقابل عواملی که احتمالاً در آزمایشگاه با آنها مواجه می شوند ایمن سازی و واکسیناسیون شوند.
– نمونه های سرم برای تمام آزمایشگاه ها و افراد در معرض خطر جمع آوری و ذخیره شود. نمونه های سرم اضافی ممکن است هر چند وقت یکبار وابسته به نوع عامل و یا عملیات و نوع فعالیت آزمایشگاه جمع آوری شود.
– وجود یک دستورالعمل ایمنی بیولوژیک ضروری است و پرسنلی که به نحوی در معرض عوامل خطرناک ویژه قرار می گیرند، باید این دستورالعمل را بطور کامل بخوانند و در عمل توصیه ها و روشهای کاری و فعالیت های مورد نیاز را اجرا نمایند.
– پرسنل شاغل در اینگونه آزمایشگاه باید آموزشهای اختصاصی بویژه آموزش های مرتبط با عوامل تحت مطالعه خود را ببینند و احتیاطات ضروری که از در معرض قرار گیری با آن عوامل پیش گیری می کند را فرا بگیرند و بدانند. حتی آموزشهای اضافی در خصوص تغییرات جدید در روشهای کاری را باید همراه کار فرا گیرند.
– ورود و خروج پرسنل به آزمایشگاه باید حتماً بعد از تعویض لباس مخصوص باشد. پرسنل حین خروج و بعد از درآوردن لباس کار باید دوش گرفته و از بدن خود رفع آلودگی کنند. پرسنل حین ورود یا ترک آزمایشگاه فقط در شرایط اورژانس باید از airlocks استفاده نمایند.
– لباس پرسنل باید در اتاق مخصوص قبل از ورود به اتاق پوشیدن لباس کار آزمایشگاه عوض شده و در آنجا جداگانه نگهداری شود. لباس کامل کار در آزمایشگاه شامل لباس زیر، شلوار، پیراهن یا بلوز آستین کوتاه ،کفش مخصوص و دستکش می باشد که هر کدام از پرسنل باید قبل از ورود به آزمایشگاه استفاده نمایند. وقتی قصد ترک آزمایشگاه را دارند قبل از دوش گرفتن ابتدا باید لباسهای کار خود را درون اتاق مخصوص در آورند. لباسهای کثیف هم قبل از رفتن رخت شویخانه باید ابتدا اتوکلا شوند.
– وسایل و تجهیزات مورد استفاده باید به روش مناسبی بعد از هر بار استفاده آلودگی زدائی شوند مثلا بوسیله اتوکلاو کردن ، استفاده از اتاقک فومیگاسیون یا اتاقک غیر قابل نفوذ نسبت به هوا، که معمولا بین دو درب قرار می گیرد و فشار هوا در آن قابل تنظیم است، به نحوی که پرسنل می توانند بعد از اطمینان از انسداد کامل و امن کردن دربهای بیرونی از طریق این فضا بین دو ناحیه یا اتاق تردد کنند (air lock).
– هنگام کار با اشیاء نوک تیز و برنده مثل سر سوزن، سرنگها، اسلابدها ، پی پتها، لوله های موئینه و تیغ های جراحی باید حداکثر احتیاطات لازم رعایت شود.
– مواد زائد بیولوژیکی حاصل از فعالیتهای هود بیولوزیک کلاس چهار یا از فعالیت های بیولوژیکی در آزمایشگاه های سطح ایمنی چهار ، باید به یک ظرف اولیه مخصوص وکاملاً قابل انسداد و نشکن منتقل شود و سپس مجدد وارد یک مخزن ثانویه قابل انسداد نشکن دیگری شوند. این مواد بعد از جمع آوری از آزمایشگاه ، دریک مخزن محتوای مواد گندزدا غوطه ور می شوند و یا در یک اتاقک فومیگاسیون یا به یک air lock طراحی شده برای این منظور منتقل می شوند.
– هیچ ماده ای به جز مواد بیولوژیک اولیه باقی مانده و دست نخورده طی آزمایش، نباید از آزمایشگاه دارای سطح چهار ایمنی بیولوژیک خارج شوند، مگر آنهایی که اتوکلاوشده و بی خطر سازی شده اند. برای موادی که در دمای بالا و یا تحت تاثیر بخار آب ممکن است به مواد خطرناکتری تبدیل شوند بهتر است از روش بی خطر سازی به کمک گاز یا بخار در یک air lock یا اتاقک طراحی شده مخصوص برای این هدف استفاده شود.
– تجیهزات آزمایشگاهی معمولاً بعد از پایان کار با مواد عفونی، بویژه بعد از آلوده شدن به ذرات و ترشحات و سایر آلاینده های عفونی، باید بی خطر سازی و رفع آلودگی شوند و باید مطمئن شویم که تجهیزات قبل از ارسال برای تعمیرات ویا نگهداری، ابتدا رفع آلودگی شده باشند.
– عملیات نظافت تجهیزات و رفع آلودگی آنها باید توسط افرادی آموزش دیده که اصول کار با مواد عفونی و آلوده را بخوبی می دانند انجام شود. معمولاً باید در هر آزمایشگاه یک روش مناسبی در این خصوص وجود داشته باشد.
– یک سیستم گزارش حوادث آزمایشگاهی، و یاحوادث مربوط به در معرض قرارگیری باعوامل بیولوژیک، غیبت و بیماری پرسنل که ممکن است، به نحوی با عوامل تحت مطالعه در آزمایشگاه مرتبط باشد، خرابی دستگاه ها و .. باید به دقت برنامه ریزی و اجرا شود و وقوع هر یک از موارد ذکر شده باید ثبت و به عنوان سوابق بخوبی نگهداری شود. یکی از ضرورت های این گزارش، این است که امکان استفاده از گارانتی تجهیزات فراهم می شود و یا جداسازی و مراقبتهای پزشکی پرسنل و افراد ی که به نحوی بیماری آنها با فعالیتهای آزمایشگاهی مرتبط است فراهم می شود.
– موادی که مرتبط با فعالیتها و آزمایشات جاری آزمایشگاه نیستند (مثل گیاهان، حیوانات و البسه… ) اجازه حضور در آژمایشگاه ندارند.
ج) تجهیزات ایمنی (حفاظتهای اولیه)
تمام روشهای کاربا هودهای بیولوژیک کلاس دو و سه ، در کلاس چهار هم مورد استفاده قرار می گیرند.
د) تسهیلات آزمایشگاهی (حفاظتهای ثانویه)
علاوه بر ضرورت رعایت نکات ذکر شده در آزمایشگاههای دارای سطح ایمنی کلاس سه دو مدل تسهیلات برای آزمایشگاه های دارای سطح ایمنی کلاس چهار وجود دارد که یکی مربوط به شرایطی است که جابجایی عامل بیولوژیک بصورت دستی انجام می شود. در این حالت از یک هود بیولوژیکی کلاس سه استفاده می شود و دیگری آزمایشگاه هایی که پرسنل ضرورتا نیاز به پوشیدن لباس مخصوص دارند (شکل شماره ۶).
شکل شماره۶: پوشش مخصوص آزمایشگاه دارای ایمنی سطح چهار
با توجه به سطوح ایمنی در آزمایشگاههای میکروبی که در این مقاله مطرح شد، بخش بهداشت محیط و ایمنی دانشگاهها می بایست از فعالیت های آموزشی و تحقیقاتی درخصوص ایمنی کار درآزمایشگاه ها، بخوبی حمایت کرده و دستورالعمل ایمنی کار در آزمایشگاه که شامل مواردی ذکر شده مثل چگونه سالم کار کردن، استفاده پرسنل از تجهیزات حفاظت فردی، روشهای اورژانسی، استفاده و ذخیره مواد شیمیایی و روشهای دفع مواد زائد تولیدی می باشند را برای فعالیت های آزمایشگاهی تهیه نمایند.
سوالات :
- ضرورت استفاده از قوانین بهداشتی کار با عوامل بیولوژیک خطرناک، را توضیح دهید؟
- ایمنی بیولوژیک سطح یک را توضیح دهید؟
- ایمنی بیولوژیک سطح دو چه تفاوتی با سطح یک دارد؟
- ضرورت استفاده از هود های بیولوژیک در آزمایشگاههای بیولوژیک را توضیح دهید؟
- ایمنی بیولوژیک سطح سه و چهار در آزمایشگاههای بیولوژیک را مقایسه نمائید؟
منابع :
۱) Matigan , Martinko , Parker. Brock Biology of Microorganisms. Eight Edition Prentice Hall 1997.
۲) Health and Safety :Policy – Part b. Biological laboratories. Page 1-38.
۳)University of Toronto. Biosafety certificate(Research).http://www.Ut oronto.Ca/safety / bioshome.htm
۴)University of North Carolina at Chapel Hill. Description Of Laboratory Biosafety Levels . Laboratory Biosafety Level Criteria.
۵) WHO; Laboratory Biosafety Manual. Geneva 1997.
۶)Environmental Health and Safety Office Biological Safety Cabinets OU Lab.Safety manual.
۷)Strobic Air Corporation .Technical Applications bulletin (Number94). Tri- Stack system applications for biosafety laboratories . WWW. Choose tristack. com
۸)Boston Public Health Commission Regulation; Biological Laboratory Regulations . Adopted September 19, 2006.
۹)Chemical and biological laboratory safety part 1.http:/www.uta.edu/ehsafety/main.htm.
۱۰) Raina M. maier and etal . Environmental Microbiology. Academic Press. 2000.
۱۱)Health Canada , laboratory biosafety guidelines . 2 Edition 1996
۱۲- معصوم بیگی حسین آلودگی میکروبی هوا انتشارات اسپند هنر ۱۳۸۳ ص۶۰-۴۴
۱۳- معصوم بیگی حسین آشنائی با عوامل جنگ بیولوژِیک انتشارات اسپند هنر ۱۳۸۳ ص۹۹-۶۵
[/restrict]